Γράφει η  ΓΙΟΥΛΑ ΡΑΠΤΗ

«Την αρμονία του σύμπαντος μπορείς να τη βρεις σ’ ένα τραγούδι, σ’ ένα ποίημα, σ’ έναν στίχο», έχει πει ο κορυφαίος συνθέτης Μίκης Θεοδωράκης, που έκλεισε πρόσφατα τους λογαριασμούς του με τα επίγεια και πέρασε στην αθανασία μέσα από τη μουσική του. «Δεν έφτιαξε τη μουσική υπόκρουση, αλλά τον ήχο ενός τόπου», έγραψαν μεταξύ άλλων για τον άνθρωπο που ταυτίζεται πια με τον «ήχο της Ελλάδας».

Πολλούς αιώνες πριν η NASA αποδείξει ότι το Σύμπαν παράγει αρμονικό ήχο, ο Πλάτωνας μιλούσε για τη μουσική ομορφιά του Σύμπαντος: «Η μουσική είναι ένας ηθικός κανόνας. Δίνει ψυχή στο Σύμπαν, φτερά στη σκέψη, απογειώνει τη φαντασία, χαρίζει χαρά στη λύπη και ζωή στα πάντα». Ή όπως θα έλεγε πολύ αργότερα κι ο Γερμανός φιλόσοφος Φρίντριχ Νίτσε: «Χωρίς μουσική, η ζωή θα ήταν ένα λάθος».

Ζήσαμε ωστόσο και ζούμε την επέλαση και την κυριαρχία της εικόνας που -σε σύγκριση με τον ήχο- ακινητοποιεί, επιβάλλεται, λέει αλήθειες ή ψέματα με εκκωφαντικό τρόπο, εθίζει στην ψευδαίσθηση ότι τα πράγματα είναι πάντα «όπως φαίνονται».

Ανακαλύπτοντας ξανά τη μαγεία του ήχου, δεν ανακαλύπτουμε την Αμερική – αν και η Αμερική, για άλλη μία φορά, υπήρξε πρωτοπόρα με τα podcast, τα λεγόμενα και «ηχητικά ντοκιμαντέρ», που κάνουν πια αισθητή την παρουσία τους και στην Ελλάδα.

Η παντοκρατορία της εικόνας μάς κούρασε, δημιούργησε την ανάγκη να ακούσουμε πια και όχι να δούμε, να δώσουμε βάρος στον ήχο, στον ρυθμό και στη μελωδία που παράγει – σ’ όλα αυτά που ακυρώνει η κυρίαρχη αίσθηση της εποχής, η όραση.

Το να ακούς την ιστορία κάποιου, με όλες τις εναλλαγές στον ήχο, στο μέταλλο της φωνής του, το να αφουγκράζεσαι τις αλήθειες ή και τα κρυμμένα ψέματά του, θέλει μια ικανότητα που χάσαμε σταδιακά, καθηλωμένοι σε οθόνες κάθε είδους. Η ικανότητα του καλού ακροατή υποχώρησε μπροστά στην επιθυμία να γίνουμε όλοι καλοί ρήτορες!

Κι αυτό είναι επίσης μια αρχαία αλήθεια. Ο Αριστοτέλης έλεγε ότι «τα μάτια είναι τα όργανα του πειρασμού και τα αυτιά τα όργανα της μάθησης». Η όραση σε αδρανοποιεί, σε κάνει παθητικό, η ακοή ζητάει τη συμμετοχή σου, κινητοποιεί τη σκέψη.

Οι Πυθαγόρειοι φιλόσοφοι πίστευαν ότι οι ήχοι και η μουσική που παράγουν είναι η εικόνα της ουράνιας αρμονίας – και επικαλούνταν γι’ αυτό τα Μαθηματικά. Κατά τον Πυθαγόρα, «οι πλανήτες καθώς περιστρέφονται παράγουν διάφορους μουσικούς ήχους τους οποίους δεν ακούμε». Ταύτιζε μάλιστα τους πλανήτες με τις νότες της μουσικής – κάτι που έχει επαληθευτεί και από σύγχρονους επιστήμονες, ότι δηλαδή οι νότες (Ντο, Ρε, Μι κ.λπ.) αποδίδουν συγκεκριμένα γεωμετρικά σχήματα.

Χιλιάδες χρόνια αργότερα, ένας Σούφι ποιητής και φιλόσοφος, ο Ιναγιάτ Χαν, αναφέρει στο βιβλίο του «Ο μυστικισμός του ήχου»: «Η καρδιά ενός ανθρώπου από τη στιγμή που θα διευρυνθεί γίνεται πιο μεγάλη από όλους τους ουρανούς. Δεν είναι τόσο γνωστό πόσο μακρινό είναι το τέρμα, αλλά μια μουσική από μακριά φτάνει στα αυτιά μου. Η μουσική των σφαιρών μοιάζει με τον φάρο στο λιμάνι που φαίνεται από τη θάλασσα και ο οποίος μου δείχνει ότι πλησιάζω στον προορισμό μου».

Φιλόσοφοι, μαθηματικοί, συνθέτες, νευροβιολόγοι… επιστήμονες και καλλιτέχνες κάθε είδους ερεύνησαν και πειραματίστηκαν με τον κόσμο των ήχων, αναζητώντας τους κανόνες της αρμονίας για την ανθρώπινη φύση αλλά και για το Σύμπαν.

Ο Αϊνστάιν έλεγε ότι σκεφτόταν με μουσική υπόκρουση κι αν δεν είχε γίνει φυσικομαθητικός, θα είχε γίνει συνθέτης, και ο συνθέτης Claude Debussy ήταν σίγουρος ότι «η μουσική είναι η αριθμητική των ήχων, όπως η οπτική είναι η γεωμετρία του φωτός».

Κι αν για τους συνθέτες ήταν το βασικό τους υλικό, ο ήχος δεν άφησε ασυγκίνητη καμία έκφραση της Τέχνης: Η εικαστική δημιουργία στις αρχές του 20ού αιώνα συναντάει τον Βουδισμό. Είναι η ανάγκη για μια παγκοσμιοποιημένη συνείδηση μέσω της ζωγραφικής αλλά και της Ζεν φιλοσοφίας, η οποία επηρεάζει τον John Cage, τον αποδεσμεύει από τους κανόνες της μουσικής σύνθεσης, με αποτέλεσμα να χρησιμοποιεί κάθε θόρυβο μουσικά, με τη χρήση του μυαλού και τη δύναμη του συναισθήματος. Η ίδια λογική διαπερνά και τα έργα του Κandinsky, που αποπνέουν την πνευματικότητα του ανατολίτικου κόσμου και την αίσθηση της απόλυτης ελευθερίας. 

Από τον ζωγράφο Paul Klee -ο οποίος απέδιδε μουσικά στοιχεία στα έργα του-, τις συνθέσεις σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους, τα πολύτροπα του Iannis Xenakis, το Υδρομαγνητικό Γλυπτό του Takis -έργο που εμπνεύστηκε κατά τη διάρκεια των ερευνών του στο ΜΙΤ- μέχρι σήμερα η αναζήτηση για την απόδοση του ήχου με νέα μέσα συνεχίζεται.

Σε άρθρο με τον τίτλο «Οι ήχοι του αύριο» το περιοδικό «New Scientist», το 1966, είχε κατατάξει τον Takis, τον Xenakis και τον Cage στους «περισσότερο υποσχόμενους μουσικούς του 20ού αιώνα». Αυτούς τους ήχους του μέλλοντος αναγνώρισε και ο Μίκης Θεοδωράκης όταν είδε το Υδρομαγνητικό Τοπίο του Takis, το 1972, στο Παρίσι, δηλώνοντας εντυπωσιασμένος: «Μου προκάλεσε µια βαθιά µουσική έκπληξη. Βρέθηκα µπροστά σ’ ένα µουσικό σύµπαν, διαβολικό, αγνό κι αναρχικό. Αισθάνθηκα πίσω από τους -εναρµονισµένους µε τρόπο απόλυτα λογικό- ήχους ένα υπερευαίσθητο µυαλό που υπερβαίνει κάθε αντιληπτό µέτρο, υπακούοντας σε αισθητικούς κανόνες και ανάγκες που ξεπερνούν την εµπειρία µας και γι’ αυτό απευθύνονται στα πιο βαθιά µας αισθήµατα, αισθήµατα σχεδόν άγνωστα, μυστικά και αποσυνδεδεµένα από τη λογική µας».

Κι ας είναι τα λόγια του Μίκη Θεοδωράκη ο επίλογος για το παρελθόν και το μέλλον των ήχων – μικρός φόρος τιμής για τον κορυφαίο συνθέτη, που μας άφησε κληρονομιά τον ήχο της Ελλάδας, την ηχώ της ποίησής της και τον απόηχο της πρόσφατης Ιστορίας της.